Działalność polityczna w Krakowie przed wybuchem I wojny światowej
W dziedzinie kultury i nauki Kraków zasłużył sobie na miano „Polskich Aten”. W dziedzinie gospodarki, z prowincjonalnego i zubożonego miasteczka w połowie XIX wieku stał się ważnym ośrodkiem handlowym w Cesarstwie Austriacko - Węgierskim i obiecującym ośrodkiem przemysłowym w regionie. W dziedzinie polityki, Kraków na przełomie XIX i XX wieku odegrał chyba najistotniejszą rolę ze wszystkich miast polskich, zdobywając nowe miano „Polskiego Piemontu”. Obowiązująca na terenie Galicji wolność zrzeszeń i prowadzenia działalności publicznej, szczególnie predestynowała dwa ośrodki – Kraków i Lwów do odegrania znaczącej roli politycznej. Przez długi czas w Krakowie dominującą rolę odgrywali konserwatyści, skupieni wokół Pawła Popiela, których ideowym manifestem była tzw. „Teka Stańczyka”, ogłoszona w 1869 przez Stanisława Koźmiana, Ludwika Wodzickiego, Józefa Szujskiego i Stanisława Tarnowskiego. Konserwatyści wychodzili z założenia, że jedynym sposobem przetrwania narodu polskiego w swej historycznej tożsamości, jest lojalna współpraca z monarchią habsburską, oferującą najwięcej ze wszystkich zaborców. Pogląd ten zaciążył mocno na wszystkich działaniach politycznych wychodzących z Krakowa. Mimo rozmaitych rozkładów akcentów, aż do wybuchu I wojny światowej powszechnie uznawano, że współdziałanie z cesarstwem przyniesie najwięcej dobrodziejstw dla sprawy polskiej. Mimo zasadniczych różnic programowych i innej wizji przyszłości, zarówno powstała w 1892 Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji Ignacego Daszyńskiego, czy kierowany przez Józefa Piłsudskiego Związek Walki Czynnej, trzymali się ściśle prawa obowiązującego w państwie. W sprawie przyszłej niepodległości, największą determinacje okazywał jednak Piłsudski, który w przededniu I wojny światowej związał swą działalność z Krakowem. W 1910 powołał tu do życia Związek Strzelecki, który w przypadku spodziewanej wojny, miał walczyć przeciw Rosji po stronie państw centralnych. Dwa lata później wszystkie działające w Galicji stronnictwa, zawiązały Tymczasową Komisje Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która miała na celu zaakcentować odłożenie na drugi plan różnic politycznych w obliczu nadchodzącej szansy na odbudowę niepodległości państwa.
Kraków w latach I wojny światowej
Sześć dni po wybuchu I wojny światowej Józef Piłsudski wyruszył z naprędce sformowaną kompanią polskich żołnierzy do ziem zaboru rosyjskiego, zamierzając wywołać tam narodowe powstanie. Miejsce skąd wyruszył, park Oleandry, stał się symbolicznym miejscem nowych narodzin państwa Polskiego.
Fot. 105. Jerzy Kossak, Wymarsz pierwszej kompanii kadrowej z Oleandrów, 6 VIII 1914,
wł. Muzeum Historyczne m. Krakowa
We Wrześniu 1914 na tych samych błoniach komendant Piłsudski odebrał przysięgę od pierwszych oddziałów walczących u boku armii Austriackiej, tzw. Legionów. W samym Krakowie czas wojny przyniósł zasadnicze zmiany w warunkach codziennego życia mieszkańców. Kraków jako twierdza stał się celem ofensywy rosyjskiej, która w listopadzie dotarła do granic miasta. Bitwa jaka odbyła się pod Krakowem przyniosła zwycięstwo armii austriackiej. Kraków uniknął zniszczeń, a front wojny już nigdy nie zbliżył się tak niebezpiecznie do miasta. Mimo tego zwycięstwa, życie w Krakowie było nadal niezwykle uciążliwe. Żywność racjonowano na kartki, prawo do przebywania w mieście mieli jedynie ci, którzy uzyskali odpowiednią zgodę od władz wojskowych. Pod koniec 1918 było już wiadomo, że armie państw centralnych są pokonane, a najstarsza dynastia Europy, Habsburgowie, tracą władze nad rozpadającą się monarchią. 31 X 1918 sprawna, nagła i zupełnie bezkrwawa akcja wojskowa, dowodzona przez por. Antoniego Stawarza i bryg. Bolesława Roję, wyzwoliła Kraków, jako pierwsze polskie miasto, ze 123 - letniej niewoli.